Powstańcze biografie

Cerkaski Walerian

Cerkaski Walerian (1887-1939), ur. 15.10.1887 r. w Mogilnie. Miał 3 rodzeństwa, brata Romana oraz 2 siostry, Helenę i Marię. W 1910 r. przeniósł się do Szubina, gdzie wraz z siostrą Heleną otworzył sklep galanteryjny. Następnie kupił dom przy dzisiejszej ul. 3 Maja i założył firmę „Rolnik”, która zajmowała się skupem i sprzedażą zboża, nasion i nawozów. Przez pewien czas prowadził także drukarnię i roszarnię, która przetwarzała słomę lnianą lub konopną na włókna. W 1919 r. poślubił Florentynę Redelbach z Szubina, z którą doczekał się syna Henryka. W listopadzie 1918 r. stał na czele ruchu wyzwoleńczego w Szubinie. W tych dniach Cerkaski wraz z Franciszkiem Alwinem, Józefem Siuchnińskim i Władysławem Małkiem kilkakrotnie udawał się do Łabiszyna i Inowrocławia celem nawiązania kontaktów z istniejącymi tam polskimi organizacjami podziemnymi działającymi pod szyldem Rad Robotniczo-Żołnierskich. Uczestniczył w wiecu w szubińskim Domu Polskim 17.11.1918 r., kiedy mieszkańcy Szubina zawiązali miejscową Radę Robotniczo-Żołnierską. Podczas zebrania Rady 28.11.1918 r. Walerian Cerkaski zażądał od burmistrza Blocka złożenia urzędu. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego w Poznaniu Cerkaski znalazł się w grupie tzw. młodych, którzy nie chcieli układać się z Niemcami. To nastawienie doprowadziło do pierwszych starć powstańczych w Szubinie 2.01.1919 r. Następnie jako powstaniec służył w piechocie w stopniu szeregowca i brał udział w walkach o Szubin i okoliczne miejscowości na odcinku frontu północnego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaangażował się w pracę Rady Miejskiej w Szubinie. W 1929 r. wszedł w skład Rady obok powstańca Hipolita Walkowskiego, Jana Piaseckiego, Walentego Dypczyńskiego i innych. Był członkiem Narodowej Demokracji. Należał do aktywnych działaczy endecji w Szubinie. Był również członkiem, a następnie prezesem Bractwa Strzeleckiego w Szubinie. W 1937 r. został nawet królem kurkowym. Do Towarzystwa Powstańców i Wojaków wstąpił 17.09.1922 r.
Początek II wojny światowej dla Cerkaskiego okazał się tragiczny. Wojska niemieckie wkroczyły do opustoszałego Szubina we wtorek 5.09.1939 r. Niepewny los czekał byłych powstańców wielkopolskich, którzy byli dobrze znani mniejszości niemieckiej z okresu międzywojennego. Powstańców zatrzymywano i kierowano do obozu, który Niemcy urządzili na terenie Wojewódzkiego Zakładu Wychowawczego w Szubinie. Po aresztowaniu więźniów przesłuchiwano. „Badanych wpuszczano pojedynczo, sprawdzano personalia, po czym przystępowano do normalnej ceremonii: bicia po głowie, twarzy, rękach, kopania, nakazów klęczenia z podniesionymi rękami, przysiadów itp. Najbardziej maltretowano członków Towarzystwa Powstańców i Wojaków” – wspominał po latach Jan Jankowski, nauczyciel z Rynarzewa. Cerkaskiego aresztowano i umieszczono na terenie wspomnianego obozu. Jego los był przesądzony, a dopełnił się na żydowskim cmentarzu w Żninie. Śmierć nadeszła 24.11.1939 r. Jankowski wspominał: „Tego dnia wywieziono nową grupę w liczbie dziesięciu osób, złożoną przeważnie z Powstańców Wielkopolskich. Wyjazd tej grupy nastąpił nagle. Odwołano ich od pracy, do której rano wyszliśmy, nie przeczuwając nic złego. Grupę tę w szybkim tempie załadowano na samochód i wywieziono w kierunku Żnina. Za Dąbrówką Słupską samochód ciężarowy zastąpiono trzema samochodami osobowymi, którymi dowieziono ich do Żnina i tam na żydowskim cmentarzu rozstrzelano. Po przybyciu na miejsce wszyscy musieli się położyć twarzą do ziemi. Na rozkaz trójka podnosiła się, podchodziła na krawędź grobu, zdejmowała marynarki i kamizelki, po czym znienacka pojedynczo oddawano do nich serię strzałów z rewolwerów. Egzekucji dokonało gestapo. Grób wykopali więźniowie żnińscy. Grobów tych z czasem przybyło w Żninie więcej, jednak grób szubiniaków był od innych oddzielony. Na osobne podkreślenie zasługuje cynizm, z jakim gestapo powiadomiło o rozstrzelaniu rodziny, dopytujące się o los wywiezionych. Zainteresowanym wysyłano zaświadczenia, w których najspokojniej stwierdzano, że dana osoba zmarła. Zwłoki rozstrzelanych polewano dla zatarcia śladów wapnem gaszonym, powodującym szybki rozkład”.
Walerian Cerkaski został zamordowany m.in. wraz z Walentym Dypczyńskim, kowalem z Szubina; ziemianinem Michałem Szulczewskim z Chwaliszewa; Michałem Szramkowskim, budowlańcem z Szubina; Władysławem Szulcem, rzeźnikiem z Rynarzewa; Wacławem Kalką, rzeźnikiem z Szubina; Rudolfem Erdmannem, blacharzem z Szubina. Żona Cerkaskiego, Florentyna, wraz z synem została wysiedlona do Generalnej Guberni w okolice Mińska Mazowieckiego. W rodzinne strony wrócili dopiero po wojnie. Gdy zaczęły się niepowodzenia niemieckie na wszystkich frontach, oprawcy rozpoczęli akcję zacierania śladów po swoich zbrodniach. Ekshumowano zbiorową mogiłę, następnie przewieziono ciała do Zielonowa i tam spalono na stosie. Po wojnie zbiorowa mogiła została ekshumowana. Zwłoki przeniesiono na szubiński cmentarz i uroczyście pochowano w lipcu 1945 r.

autor publikacji : Kamila Czechowska

bibliografia : Archiwum Zarządu Oddziału ZKRP i BWP w Bydgoszczy. Obecnie w CAW w Warszawie; Dzieje Szubina, pod red. M. Biskupa, Warszawa-Poznań 1974 r.; Ewidencja Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Szubinie, MZS/A/20020; J. Jankowski, Swastyka nad Szubinem, Poznań 1961 r.; Relacja synowej Dominiki Cerkaskiej.

powrót do poprzedniej strony | do góry