Powstańcze biografie

Borzych Franciszek

Borzych Franciszek (1890-1924), s. Andrzeja i Katarzyny z domu Dzieszki, zamieszkałych przy ul. Żabiej w Mroczy. Ur. 17.11.1890 r. Miał kilkoro rodzeństwa, siostry: Zofię (ur. 1880), Reginę (1885), Walerię (1888), Jadwigę (1893) i brata Alojzego (1896). Ukończył 7 klas szkoły powszechnej w Mroczy, a następnie wstąpił w szeregi miejscowej policji. Z chwilą wybuchu I wojny światowej powołano go do armii niemieckiej, a po niezbędnym przeszkoleniu skierowano na front. Nieznane są jego frontowe dzieje. Wiadomo natomiast, że w armii cesarskiej dosłużył się stopnia unterfeldwebel (plutonowy). Po zdemobilizowaniu na początku grudnia 1918 r. powrócił w rodzinne strony, stając się czołowym mroteckim działaczem niepodległościowym. Znalazł się w Radzie Robotniczo-Żołnierskiej. Był inicjatorem i koordynatorem tworzących się struktur przyszłego oddziału powstańczego w Mroczy. Kierował mroteckimi powstańcami 2.01.1919 r., kiedy to Polacy przejęli władzę w mieście. Ze swoimi ludźmi rozbroił niewielki niemiecki garnizon, po czym żołnierzy i oficerów wypuścił wolno pod przysięgą niebrania udziału w walce przeciwko Polakom. Następnie nawiązał łączność z placówką powstańczą w Nakle, skąd zamierzał sprowadzić broń i amunicję oraz, w razie możliwości, również powstańcze posiłki. Niemal natychmiastowa niemiecka reakcja na wydarzenia w Mroczy pokrzyżowała te plany i powstańcy mroteccy pod naporem przeważających sił wroga jeszcze 2.01 opuścili miasto, wycofując się do Nakła. W Nakle pod kierownictwem ppor. Edmunda Bartkowskiego opracowano plan powstańczej ofensywy na północ od Noteci, przewidującej m.in. odbicie Mroczy. W tej części planowania akcji również czynnie brał udział Franciszek Borzych. Wraz ze swoimi ludźmi, znających dobrze Mroczę, miał odegrać ważną rolę w bitwie o miasto. Skuteczny atak na Mroczę przeprowadzono późnym wieczorem 5.01.1919 r. Śmiałym atakiem od strony dworca kolejowego, przy wsparciu 2 armat i po kilkugodzinnej walce, miasto zostało opanowane przez powstańców. W akcji tej m.in. wyróżnił się Borzych, który odniósł rany. Wkrótce awansowano go do stopnia sierżanta. 15.01.1919 r. stanął na czele jednej z kompanii wyrzyskich baonu kcyńskiego. W kolejnych dniach i tygodniach powstania powierzano mu różne zadania na froncie północnym w okolicach Kcyni i Nakła. Bił się pod Szczepicami, Gromadnem, Ludwikowem, Kowalewem, Mieczkowem, Polichnem i Paterkiem. Wyróżnił się w bitwie o Łankowice nieopodal Kcyni, skąd wraz z podległym mu oddziałem wyparł siły Grenzschutzu, przepędzając je aż do Osieka nad Notecią. W toku dalszej kampanii walczył pod Szubinem, Kcynią, Szczepicami i Paterkiem. Po reorganizacji sił powstańczych najpierw otrzymał przydział do 4. kompanii 9. Płk. Strzel. Wlkp. (późniejszy 67. pp.), z którym znalazł się na froncie wschodnim w początkowym okresie walk z bolszewikami. Z końcem 1919 r. lub na początku 1920 r., jako doświadczony zawodowy policjant, skierowany został do pracy w poznańskiej policji tzw. XI Okręgu. Jednocześnie awansowano go na stopień starszego przodownika policji. W okresie najcięższych walk na froncie polsko-bolszewickim późną wiosną i latem 1920 r. Borzych ponownie znalazł się w szeregach 67. pp. Za zasługi bojowe awansowano go do stopnia ppor., a w 1921 r. przyznano mu Krzyż Virtuti Militari V kl. Wcześniej był już odznaczony Krzyżem Walecznych z 3 okuciami.
Po demobilizacji ponownie podjął pracę w policji w Poznaniu. Z dniem 1.11.1922 r. został mianowany aspirantem Policji Państwowej. W 1923 r., dowodząc 3. kompanią około 200 wielkopolskich policjantów, znalazł się na niebezpiecznym pograniczu polsko-litewskim, gdzie często dochodziło do granicznych prowokacji, a nawet poważniejszych starć z litewskim wojskiem. Po jednej z takich potyczek – pod Podkarmieniem, podczas której w brawurowy sposób pokonał Litwinów, sam zostając lekko ranny – polski dowódca odcinka płk Stefan Pasławski w rozkazie dziennym wyróżnił Borzycha za męstwo. W rodzinnej Mroczy działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” i w Związku Weteranów Powstań Narodowych RP 1914-1919. W marcu 1924 r. otrzymał przydział jako komendant Komendy Powiatowej Policji w Równem. Jego służba na nowym stanowisku trwała krótko i zakończyła się tragicznie. 24.04.1924 r. został śmiertelnie postrzelony przez kryminalistę o nazwisku Domański w czasie zasadzki zorganizowanej w lesie nieopodal wsi Nowiny. Ciało pochowano ze wszelkimi honorami we Włodzimierzu Wołyńskim 3 dni później. Na pogrzebie z całej rodziny dojechał tylko brat Antoni Borzych, również uczestnik Powstania Wielkopolskiego. Jakiś czas później staraniem najbliższej rodziny prochy bohaterskiego mroteckiego powstańca zostały ekshumowane i przewiezione w cynowej trumnie do Mroczy. Trumna najpierw spoczęła na katafalku w rodzinnym domu, gdzie odbyły się modły, a następnie w kościele pw. św. Mikołaja w Mroczy. Po mszy szczątki przeniesiono w uroczystej procesji na miejscowy cmentarz i pochowano. Aktywnym powstańcem wielkopolskim i działaczem społecznym w okresie międzywojennym był również brat Franciszka, Alojzy, którego Niemcy zamordowali 3.10.1939 r. razem z ostatnim burmistrzem Mroczy, również powstańcem wielkopolskim i artylerzystą, Sewerynem Ciążyńskim, oraz wybitnym mroteckim nauczycielem i działaczem społeczno-kulturalnym Julianem Gapińskim.

autor publikacji : Sławomir Łaniecki

bibliografia :

Wspomnienia Elżbiety Pajzderskiej (wnuczki Alojzego Borzycha, brata Franciszka) o Franciszku Borzychu, spisane przez Bartosza Wegnera z Mroczy – kopia w archiwum autora; Wspomnienia Elżbiety Pajzderskiej spisane przez S. Łanieckiego w Mroczy, 2.10.2006 r.; Mrocza. Z dziejów miasta i gminy, pod red. B. Rogalskiego, Bydgoszcz 1993; Pismo Ministra Spraw Wewnętrznych do Franciszka Borzycha z dnia 3.11.1922 r. o mianowaniu na stopień Aspiranta Policji Państwowej – kopia w archiwum autora; Informacja o okolicznościach śmierci Franciszka Borzycha zamieszczona w „Kurierze Poznańskim" nr 111 z 14.05.1924 r.; CAW, Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości, KN – 3/7, protokół przyznania Franciszkowi Borzychowi Krzyża Niepodległości, nr 121, str. 43 z dn. 20.09.1932 r.

powrót do poprzedniej strony | do góry