Miejsca pamięci narodowej

Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w Bydgoszczy

miejscowość : Bydgoszcz
adres : ul. Bernardyńska
gmina : Bydgoszcz
powiat : bydgoski
województwo : kujawsko-pomorskie » pokaż na mapie

Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w Bydgoszczy. Jest to jedyny taki grób w kraju. Powstaniec Wielkopolski nieznanego nazwiska został ciężko ranny w walce pod Murowańcem, wzięty do niewoli przez Niemców 16.06.1919 r. i przewieziony do szpitala wojskowego w Bydgoszczy. Kilka dni później zmarł. Podjęte wówczas i później próby jego identyfikacji nie powiodły się. Patriotycznie nastrojone społeczeństwo Bydgoszczy sprawiło poległemu bohaterowi godny pochówek. Manifestacyjny pogrzeb Nieznanego Powstańca odbył się 26.06.1919 r. na Cmentarzu Nowofarnym. Idea Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego zrodziła się w Bydgoszczy w 1921 r. Magistrat wyznaczył lokalizację na pl. Bernardyńskim. Było to miejsce o szczególnie symbolicznym charakterze. Do 1920 r. znajdował się tam pomnik poświęcony pruskim żołnierzom poległym podczas wojny lat 1870/71. Przez umieszczenie Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego miejsce to odmieniało historię i odzyskiwało prestiż na nowo. Prezydent miasta dr Bernard Śliwiński wyasygnował stosowną dotację na dofinansowanie realizacji. Już z końcem czerwca 1925 r. powstała murowana krypta, w części nadziemnej obłożona granitem. Uroczystości odbyły się w Święto Żołnierza, w niedzielę, 9.08.1925 r. Po nabożeństwie żałobnym z udziałem 40 księży trumna ze szczątkami Nieznanego Powstańca umieszczona została na lawecie armatniej ciągniętej przez 8 koni. Poprzedzała ją orkiestra 16. Płk. Uł. Wlkp. i kompania honorowa Wojska Polskiego. Na trasie marszu konduktowi towarzyszyła także orkiestra Związku Inwalidów Wojennych. Hołd poległemu złożyło 120 pocztów sztandarowych. W uroczystościach wzięły udział delegacje 22 ogniw Towarzystwa Powstańców i Wojaków oraz 57 innych organizacji. Wśród gości honorowych za lawetą szli: płk armii Stanów Zjednoczonych Müller – prezes FIDAC; dr Adolf Bniński – wojewoda poznański; gen. broni w st. spocz. Józef Dowbor-Muśnicki, b. d-ca Powst. Wlkp. i późniejszy Głównodowodzący Wojsk Wielkopolskich; ppłk rez. hr. Ignacy Mielżyński – b. d-ca oddziałów powstańczych walczących pod Bydgoszczą; gen. bryg. Wiktor Thommèe – d-ca 15 D.P., przedstawiciele DOK: VII w Poznaniu i VIII w Toruniu, władz państwowych i samorządowych oraz Rady Miejskiej z dr. Bernardem Śliwińskim na czele. W kondukcie żałobnym na trasie: ul. Zygmunta Augusta, przez Stary Rynek, aż na skwer w pobliżu kościoła garnizonowego Nieznanemu Powstańcowi Wielkopolskiemu towarzyszyło wielu byłych powstańców w mundurach oraz ogromny tłum mieszkańców miasta i regionu. Grób przykryto płytą wykonaną z białego marmuru. Przedstawiała płasko rzeźbioną postać anioła trzymającego w lewej ręce wiązankę kwiatów, a w prawej wieniec laurowy z datą „1918/19”. Poniżej anioła umieszczono napis: „Nieznanemu Powstańcowi Wlkp. Rodacy”. Przed Grobem zamontowano misę znicza. Do zebranych przemówił m.in. gen. broni Józef Dowbor-Muśnicki. Bydgoski sarkofag, choć skromny, szybko jednak wrósł w krajobraz miejski. Stał się trwałym elementem scenariuszy obchodów kolejnych rocznic Powstania Wielkopolskiego, wszelkich świąt państwowych i wojskowych. Szczególną rangę miało składanie wieńców na Grobie Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego z okazji świąt pułkowych przez delegacje poszczególnych jednostek wojskowych garnizonu bydgoskiego, wywodzących się z Powstania Wielkopolskiego (16/2 Płk Uł. Wlkp., 61. i 62. Pułk Piechoty Wielkopolskiej, 15. Wlkp. Płk Art. Lekkiej). W Bydgoszczy po 1920 r. głównie z racji powstańczej proweniencji garnizonu zamieszkało łącznie ok. 400 powstańców z rodzinami. Dla nich także było to bardzo ważne miejsce. Kolejna ważna uroczystość przed Grobem odbyła się 10.10.1926 r. - w 5. rocznicę powołania Placówki Bydgoskiej i Chorągwi Pomorskiej Związku Hallerczyków. Trzy lata później, 8.10.1928 r., przy Grobie Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego odbyła się niezwykła uroczystość. W trakcie celowo zwołanego w Bydgoszczy Nadzwyczajnego Zjazdu Chorągwi Pomorskiej i Drużyn Błękitnych Związku Hallerczyków jego uczestnicy w otoczeniu 30 pocztów sztandarowych i społeczeństwa, z asystą wojskową przybyli wpierw do kościoła garnizonowego na uroczyste nabożeństwo, po czym przybyli do Grobu Powstańca. Tutaj w podniosłej artystycznej i patriotycznej oprawie prezes Stanisław Pałaszewski odczytał akt erekcyjny następującej treści: „Z dalekiej ziemi francuskiej, gdzie koledzy nasi 1 Płk. Strzel. Polskich Armii Józefa Hallera, idąc w bój o wolność Polski, krew swoją serdeczną przelali i śmiercią bohaterską polegli. Z ich grobów na cmentarzu w St. Hilaire pod Rems zebrano dnia 08.07.1928 r. roku garść ziemi i przywieziono do Polski, aby tu zmieszała się z ziemią, która okrywa Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w Bydgoszczy. W ten sposób niechaj będzie zadokumentowane, że idea walki o wolność narodu polskiego jest nieśmiertelna tak, jak i w każdym zakątku świata. Na wieczną pamiątkę kładziemy w tym akcie uroczyste podpisy. Spisano w Bydgoszczy Roku Pańskiego 1928 dnia 08.10”. Akt po podpisaniu złożono do urny z ziemią pobraną z St. Hilare, którą po odśpiewaniu przez uczestników „Roty”, gen. bryg. Wiktor Thommèe z dr. Tadeuszem Chmielarskim, wiceprezydentem Bydgoszczy, złożyli do Grobu Powstańca. Po założeniu z powrotem płyty nagrobnej prezes Związku Hallerczyków płk dypl. Franciszek Arciszewski umieścił na niej mosiężną tablicę pamiątkową z następującą inskrypcją: „Płyta ta kryje ziemię z grobów żołnierzy Armii Hallera w St. Hilaire. Przywieziono w lipcu 1928 roku przez delegację Chorągwi Pomorskiej Zw. Hallerczyków. Złożono uroczyście 8.10.1928 roku”. Pod St. Hilaire le Grand w zaciętej bitwie z Niemcami 25.07.1918 r. poległo 45 Polaków, a dalszych 80 było rannych. Była to największa bitwa z udziałem żołnierzy polskich na froncie zachodnim w I wojnie światowej. Oto symbolicznie, ów Hallerczyk wrócił do swoich. Godne jest przypomnienia, że gen. Józef Haller w programie wszystkich swoich wizyt w Bydgoszczy ujmował uroczyste złożenie wieńców na Grobie Powstańca; tak było 11.05.1930 r. podczas obchodów 12. rocznicy bitwy pod Kaniowem oraz 10.05.1936 r. w 18. rocznicę tej bitwy i 15. rocznicę utworzenia Chorągwi Pomorskiej Związku Hallerczyków. Wyjątkowego znaczenia nabrały zaś uroczystości zorganizowane przed Grobem Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w dniu 21.05.1939 r., w 20. rocznicę przybycia Armii Polskiej z Francji do Polski. W wielkim pochodzie po mszy w kościele Św. Trójcy z Generałem maszerowała pod Grób ogromna liczba gości oficjalnych, kombatantów i tłumy publiczności. W obliczu zagrożenia wojennego cały naród był znów zjednoczony pod symbolami, które w przeszłości dowiodły czynem swego przywiązania do Ojczyzny. Z chwilą napaści Niemiec na Polskę w 1939 r. los Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego był przesądzony. Niemcy już w pierwszych dniach okupacji polecili Zarządowi Ogrodów Miejskich likwidację Grobu. Wydobytą trumnę ze szczątkami Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego zniszczono. Po tej profanacji polecono robotnikom mogiłę zasypać ziemią i posiać trawą, by nie pozostał po niej żaden widomy ślad. Historyczna płyta marmurowa ocalała i przetrwała wojnę. Zawdzięczamy ją ofiarności pracowników składnicy Ogrodów Miejskich. Krótko po wyzwoleniu, jeszcze wczesną wiosną 1945 r., w miejscu zniszczonego Grobu znowu pojawiły się wieńce przybrane biało-czerwonymi szarfami, chorągiewki i kwiaty. Ocaleni z pożogi wojennej uczestnicy Powstania Wielkopolskiego ustawili w tym miejscu prowizoryczną tablicę o treści: „Tu była mogiła Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego. Prosimy o szacunek dla tego miejsca”. W 1946 r. Grób odbudowano inaczej, bardziej okazale niż  przed wojną. Przekazanie społeczeństwu zrekonstruowanego Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego włączono w obchody 600-lecia nadania praw miejskich Bydgoszczy. Podniosła uroczystość odbyła się 25.08.1946 r. W każdą rocznicę Powstania spotykali się tutaj weterani – powstańcy i ich rodziny, mieszkańcy, władze, wojsko i młodzież szkolna. W latach 80., w związku z koniecznością modernizacji miejskiego układu komunikacyjnego i planowanym poszerzeniem ul. Bernardyńskiej, pojawił się projekt przesunięcia Grobu Powstańca. Po wielu konsultacjach postanowiono Grób przesunąć do północnej części skweru z jednoczesnym obróceniem go o 90° po osi płn. - płd. Jednocześnie w środowisku kombatanckim powstał zamysł wzbogacenia Grobu o pomnik Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego. Zaprojektował go artysta rzeźbiarz, prof. Stanisław Horno-Popławski. Model pomnika wykonał uczeń profesora, bydgoski rzeźbiarz, Aleksander Dętkoś. Uroczystość przekazania, w nowym już miejscu, Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego i odsłonięcia imponującego pomnika odbyła się w sobotę, 27.12.1986 r., w 68. rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego. W uroczystości wzięły udział władze wojewódzkie i miejskie, wojsko, organizacje społeczno-polityczne, młodzież szkolna i kombatanci z pocztami sztandarowymi. Licznie zgromadzili się mieszkańcy. W dniu 16.12.1998 r. zawiązał się w Bydgoszczy Oddział Kujawsko-Pomorski Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/19. Towarzystwo zostało odtąd głównym organizatorem uroczystości rocznicowych pod Grobem Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w Bydgoszczy. Z jego inicjatywy, na wniosek Wojciecha Zawadzkiego, w 2008 r. kolejny raz przebudowano Grób i pomnik Nieznanego Powstańca, tworząc zwartą, monumentalną całość. Wszelkie koszty pokryło miasto Bydgoszcz.

autor publikacji : Wojciech Zawadzki

bibliografia : Historia Powstania Wielkopolskiego w Bydgoszczy wedle Józefa Milcherta i inne opracowania powstańcze pod redakcją Wojciecha Zawadzkiego, Bydgoszcz 2005; materiały prasowe w zbiorach autora.

powrót do poprzedniej strony | do góry